δορυφόρος

I

(Αστρον.). Κάθε ουράνιο σώμα που περιφέρεται γύρω από έναν πλανήτη και υπακούει στους ίδιους νόμους της ουράνιας μηχανικής που ρυθμίζουν την κίνηση των πλανητών. Τους νόμους αυτούς προσδιόρισε o Γερμανός αστρονόμος Γιοχάνες Κέπλερ. Εξαιτίας αυτών των χαρακτηριστικών τους οι δ. ονομάζονται επίσης δευτερεύοντες πλανήτες και σελήνες. Στο ηλιακό σύστημα οι πλανήτες που έχουν γνωστούς δ. είναι: Γη (Σελήνη), Άρης (Φόβος, Δείμος), Δίας (Ιώ, Ευρώπη, Γανυμήδης και Καλλιστώ, που είναι ορατοί και με ασθενές τηλεσκόπιο και τους ανακάλυψε ο Γαλιλαίος τον Ιανουάριο του 1610 και άλλοι 12 που ονομάστηκαν με ρωμαϊκούς αριθμούς από το V, για τον πλησιέστερο προς τον πλανήτη, έως το XVI), Κρόνος (17 δ., εκτός από ένα σύστημα δακτυλίων που μπορεί να θεωρηθεί ως σύνολο μυριάδων μικρών δ.: Μίμας, Εγκέλαδος, Θέτις, Διώνη, Ρέα, Τιτάν, Υπερίων, Ιαπετός, Φοίβη, Ιανός, Επιμυθεύς, 1980 S6, Τελεστώ, Καλυψώ, Πανδώρα, Προμηθεύς και Άτλας), Ουρανός (Μιράντα, Άριελ, Ουμβριέλ, Τιτάνια και Όμπερον), Ποσειδώνας (Τρίτωνας και Νηρηίδα) και Πλούτωνας (Χάροντας). Ωστόσο, οι διαρκείς έρευνες των επιστημόνων οδηγούν σε νέες ανακαλύψεις δ.

Για την ύπαρξη δ. στον απέραντο χώρο του Διαστήματος δεν μπορεί να γίνει καμία υπόθεση. Τα όρια των γνώσεών μας περιορίζονται σε ορισμένα σώματα, κυρίως σκιερά, που επηρεάζουν τη θέση και τη λαμπρότητα ορισμένων αστέρων. Σε αυτά δόθηκε η ονομασία σύντροφοι γιατί η φύση τους είναι διάφορη από τη φύση των πλανητών και των δ.

τεχνητοί δ. Σώματα με διάφορες ονομασίες (διαστημόπλοια, θαλαμίσκοι, φορείς κλπ.), που εκτοξεύονται με προωθητικούς πυραύλους. Οι πύραυλοι προσδίδουν στους δ. την αναγκαία ταχύτητα για να περιφέρονται γύρω από έναν πλανήτη πρόσκαιρα ή μόνιμα και να τίθενται σε ουράνια τροχιά.

Για να μπορέσει ένα σώμα που εκτοξεύεται στο Διάστημα να γίνει τεχνητός δ., για να τεθεί δηλαδή σε τροχιά γύρω από τον πλανήτη, πρέπει να ισχύουν ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ της ταχύτητάς του κατά τη στιγμή που σταματά η δύναμη προώθησης και της γήινης έλξης που δέχεται το σώμα αυτό στο ορισμένο ύψος. Εάν o πλανήτης είναι η Γη, η τροχιακή πτήση είναι δυνατή μόνο όταν το σώμα φτάσει την ελάχιστη ταχύτητα των 7,898 χλμ. /δευτ. (ή 28.432 χλμ. /ώρα), που αντιστοιχεί στην τιμή της γήινης έλξης στον ισημερινό. Για ανώτερες ταχύτητες, η τροχιά, που είναι κυκλική, παίρνει όλο και πιο ελλειπτικό σχήμα, ενώ για τιμή ταχύτητας ίση προς την ταχύτητα διαφυγής (11,2 χλμ. /δευτ.) η τροχιά γίνεται παραβολική και απομακρύνει οριστικά το σώμα από τη Γη, θέτοντάς το σε τροχιά γύρω από τον Ήλιο. Οι αναγκαίες διορθώσεις της ταχύτητας τη στιγμή που το σώμα βρίσκεται σε πτήση σε μια συγκεκριμένη και ακριβή απόσταση από τον πλανήτη γύρω από τον οποίο πρέπει να τεθεί σε τροχιά απαιτούν τη λύση αρκετά λεπτών και περίπλοκων τεχνικών και πρακτικών προβλημάτων. Έως σήμερα, ο άνθρωπος έχει στείλει τεχνητούς δ. γύρω από τη Γη, τον Ήλιο και τη Σελήνη (ο πρώτος στις 5 Απριλίου 1966 με τον Λούνικ 10).

H ιστορία των διαστημικών πτήσεων άρχισε στις 4 Οκτωβρίου 1957 όταν οι Σοβιετικοί έθεσαν σε τροχιά τον πρώτο τεχνητό δ. (Σπούτνικ I). H συσκευή αυτή είχε σφαιρικό σχήμα, ζύγιζε 83,6 κιλά και περιείχε έναν ασύρματο που εξέπεμπε σε δύο συχνότητες (20 και 40 MHz) και ήταν ικανός να μεταδώσει στοιχειώδεις πληροφορίες για τη θερμοκρασία και την πίεση στα ψηλά ατμοσφαιρικά στρώματα. Ο δεύτερος δ. (Σπούτνικ II), που εκτοξεύτηκε πάλι από τους Σοβιετικούς στις 3 Νοεμβρίου 1957, ζύγιζε 508 κιλά και είχε μέσα του, σε έναν ερμητικά κλειστό θάλαμο, την περίφημη σκυλίτσα Λάικα. Στις 31 Ιανουαρίου 1958 οι ΗΠΑ έθεσαν σε τροχιά τον πρώτο δ. της σειράς Explorer (Εξερευνητής) με βάρος περίπου 8 κιλά. Από τότε η σειρά των εκτοξεύσεων συνεχίστηκε χωρίς διακοπή και το διάστημα γύρω από τη Γη και μεταξύ των πλανητών κατελήφθη προοδευτικά από αντικείμενα με συσκευές ελέγχου που μεταδίδουν πληροφορίες ύψιστης επιστημονικής αξίας.

Θέτοντας δ. σε τροχιά, το όνειρο του ανθρώπου να μεταφερθεί έξω από τα φυσικά όρια της γήινης σφαίρας και να γνωρίσει άμεσα το σύμπαν τείνει προς την πραγματοποίησή του. Εξάλλου, ανάλογη σημασία έχουν και οι δ. που μεταφέρουν φορτία οργάνων και συσκευών για επιστημονικές μετρήσεις και ελέγχους είτε του πλανήτη μας είτε των άλλων ουράνιων σωμάτων. Οι κατάλληλες συσκευές που θα δώσουν τη δυνατότητα στον κοσμοναύτη να επιζήσει σε χώρους πιο μακρινούς και να επιστρέψει στη Γη βρίσκονται ακόμα σε πειραματικό στάδιο. Τα πιο σημαντικά προβλήματα που πρέπει να επιλυθούν, ωστόσο, είναι η εφεύρεση ενός κατάλληλου συστήματος προώθησης που να επιτρέπει ελεγχόμενες και μακροχρόνιες πτήσεις και η γνώση της συμπεριφοράς του ανθρώπου όταν δεχτεί για μεγάλο χρονικό διάστημα τη δράση των κοσμικών ακτίνων, της ζώνης Βαν Άλεν και την έλλειψη βαρύτητας· εξίσου σημαντική θεωρείται και η γνώση του ψυχολογικού αποτελέσματος που μπορεί να έχει η μακροχρόνια παραμονή στο Διάστημα, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε ιδιαίτερα επικίνδυνες και ανεξέλεγκτες εκδηλώσεις. Οι τεχνητοί δ. μπορούν να υποδιαιρεθούν, ανάλογα με την αποστολή τους, σε μετεωρολογικούς, τηλεπικοινωνιακούς, δ. πλοήγησης, δ. ηλιακών παρατηρήσεων από τροχιά, δ. για διάφορες επιστημονικές έρευνες στο Διάστημα και στρατιωτικούς δ.

Μετεωρολογικοί ονομάζονται οι δ. που προορίζονται να ανιχνεύσουν τον σχηματισμό των νεφών και των κυκλώνων. Πρόκειται για επιστημονικά εργαστήρια που τοποθετούνται σε τροχιά πολικού τύπου (ώστε να γίνεται δυνατή η εξερεύνηση ολόκληρης της γήινης σφαίρας κάθε 24 ώρες) και σε ύψος συνήθως γύρω στα 1.000 χλμ. (για να είναι δυνατή η

φωτογράφηση ευρύτερων σχηματισμών θυέλλης), έτσι ώστε από την πορεία τους να προκύπτουν ακριβείς προβλέψεις για τον καιρό. Τόσο οι εικόνες όσο και τα στοιχεία που συλλέγονται μεταδίδονται άμεσα στους ενδιαφερόμενους σταθμούς λήψης, οι οποίοι βρίσκονται σε όλο τον κόσμο.

Ο πρώτος τηλεπικοινωνιακός δ. ήταν ο αμερικανικός Έκο1 που εκτοξεύτηκε το 1960. Αυτή τη στιγμή γύρω από τη Γη κινούνται δεκάδες τηλεπικοινωνιακοί δ., κρατικοί και ιδιωτικοί, που εξυπηρετούν τηλεφωνικά και ραδιοτηλεοπτικά δίκτυα.

Οι δ. πλοήγησης δημιουργήθηκαν αρχικά για να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες πλοήγησης των πυρηνικών υποβρυχίων. Βασίζονται στην αρχή της διασταύρωσης του σήματος από όσο το δυνατόν περισσότερους δ., ώστε να επιτυγχάνεται ακριβές στίγμα. Το πιο εξελιγμένο και διαδεδομένο σύστημα δ. πλοήγησης είναι το αποκαλούμενο GPS (Global Positioning System), αποτελούμενο από 24 δ. που κινούνται σε ύψος 17 χλμ. από την επιφάνεια της Γης, σε έξι διαφορετικές τροχιές.

Οι δ. για ηλιακές παρατηρήσεις προορίζονται αποκλειστικά για τη μελέτη των φαινομένων που παρουσιάζονται στον αστέρα μας. Διατηρούν τα όργανά τους συνεχώς στραμμένα προς τον Ήλιο και μεταδίδουν περιοδικά στη Γη τα δεδομένα που συλλέγουν.

Οι επιστημονικοί δ. έχουν συνεισφέρει σημαντικά στη γνώση της φυσικής σύστασης του πλανητικού συστήματος και ιδιαίτερα της Γης. Ιστορικά σημαντικός είναι o Εξπλόρερ I, με τον οποίο πληροφορηθήκαμε για την ύπαρξη της πρώτης ζώνης ακτινοβολιών γύρω από τη Γη (πρώτη ζώνη Βαν Άλεν). Δ. επίσης είναι και το γνωστό τηλεσκόπιο Χαμπλ, το οποίο μεταφέρει διαρκώς στη Γη εντυπωσιακές εικόνες από τα βάθη του διαστήματος.

Άλλοι τύποι τεχνητών δ. είναι αυτοί που χρησιμοποιούνται για στρατιωτικούς σκοπούς. Είναι εφοδιασμένοι με διάφορα μηχανήματα, ιδίως υπέρυθρους αισθητήρες για τον εντοπισμό εκτοξευτήρων πυραύλων, και άλλα ηλεκτρονικά όργανα για την υποκλοπή απόρρητων συνομιλιών.

Κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 20ού αι. η εκτόξευση δ. έγινε υπόθεση ρουτίνας και έτσι εκτός από τις ΗΠΑ και τη Ρωσία, έχουν θέσει δ. σε τροχιά και η Μεγάλη Βρετανία, η Γαλλία, η Κίνα, η Ινδία, η Τουρκία, o Καναδάς, η Αυστραλία, η Γερμανία και η Ιαπωνία. Εξάλλου, το 2001 υπογράφηκε από τους αρμόδιους υπουργούς Ελλάδας και Κύπρου συμφωνία για τη δημιουργία του πρώτου ελληνικού τηλεπικοινωνιακού δορυφόρου, με την ονομασία «Hellas-Sat». Υπολογίζεται ότι θα καλύπτει ολόκληρη την Ευρώπη, καθώς επίσης τμήματα της βόρειας Αφρικής και της Μέσης Ανατολής, αλλά και της Αυστραλίας (με αναμεταδότη). Βλ. λ. αστροναυτική.

O δορυφόρος «Ίντελσατ-905», φωτογραφημένος λίγο πριν την εκτόξευσή του από τον γαλλικό διαστημικό σταθμό Κουρού στη Γαλλική Γουιάνα (φωτ. ΑΠΕ).

Γραφική παράσταση της λειτουργίας του πρώτου ελληνικού δορυφόρου (ελληνικών και κυπριακών συμφερόντων) «Ηellas Sat» (φωτ. ΑΠΕ).

Εκτόξευση του πυραύλου «Πρότον» από το Καζακστάν, τον Νοέμβριο του 2002, ο οποίος μετέφερε τον δορυφόρο «Άστρα 1Κ», τον μεγαλύτερο μη στρατιωτικό δορυφόρο τηλεπικοινωνιών, με σκοπό τη μετάδοση τηλεοπτικών προγραμμάτων και δεδομένων Ίντερνετ σε όλη την Ευρώπη (φωτ. ΑΠΕ).

Ο αμερικανικός δορυφόρος «Τέλσταρ» που εκτοξεύτηκε στις 10 Ιουλίου 1962.

Αμερικανικός βιολογικός δορυφόρος που εκτοξεύτηκε τον Αύγουστο του 1968 και περιείχε αβγά βατράχου, διάφορους άλλους μικροοργανισμούς, έντομα και φυτά. Στη φωτογραφία, τεχνικοί ελέγχουν τον δορυφόρο πριν από την εκτόξευσή του.

Η Γη, φωτογραφημένη από απόσταση 70.000 χλμ., από τον ρωσικό αυτόματο διαστημικό σταθμό «Ζοντ 7», στις 8 Αυγούστου 1969. Στο κέντρο διακρίνονται ρωσικά εδάφη της μέσης Ασίας· νοτιότερα, ακάλυπτα από νέφη, τμήματα της νοτιοδυτικής Ασίας και της βορειοανατολικής Αφρικής.

Σχεδιαστική απεικόνιση μετεωρολογικού δορυφόρου.

Ο δορυφόρος «Τζέμινι 7» φωτογραφημένος από τον «Τζέμινι 6»· στο βάθος διακρίνεται η γήινη επιφάνεια σκεπασμένη από σύννεφα.

Ο Διεθνής Διαστημικός Σταθμός (φωτ. ΝΑSΑ).

Το διαστημόπλοιο «Βοστόκ Ι» της πρώην ΕΣΣΔ. Η εκτόξευση του «Βοστόκ Ι», στις 12 Απριλίου 1961, με τον Γιούρι Γκαγκάριν, υπήρξε η αρχή των πτήσεων του ανθρώπου στο διάστημα.

II

(Zωολ.). Κολεόπτερο της οικογένειας των χρυσομηλιδών. Το μικρό κεφάλι του έχει νηματοειδείς κεραίες. Το σώμα του έχει μήκος περίπου 1 εκ., ωοειδή μορφή και καλύπτεται, μαζί με το δεύτερο ζεύγος των μεμβρανωδών πτερύγων, από δύο δερματώδη έλυτρα, καθένα από τα οποία έχει πέντε μαύρες γραμμές.

Το έντομο είναι γνωστό από τις αρχές του 19ου αι. ως παράσιτο των σολανωδών φυτών της Βόρειας Αμερικής. Από το 1850, με τη διάδοση της καλλιέργειας της πατάτας και άλλων συγγενών φυτών, αποτέλεσε μάστιγα της αμερικανικής γεωργίας. Στην Ευρώπη εμφανίστηκε το 1877 και διαδόθηκε πολύ μετά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο. Ο δ. μετακινείται πολύ γρήγορα, περπατώντας ή πετώντας από περιοχή σε περιοχή. Τόσο στην προνυμφική όσο και στην ενήλικη κατάσταση τρώει βλαστάρια, φύλλα και κλαδιά της πατάτας. Προσβάλλει επίσης τις καλλιέργειες της πιπεριάς, της μελιτζάνας και μερικές φορές της ντομάτας.

Ο δ. δεν είναι ανθεκτικός σε χαμηλές θερμοκρασίες· γι’ αυτό όταν πλησιάζει ο χειμώνας, τα ενήλικα άτομα προφυλάσσονται σε μια φωλιά που σκάβουν στο έδαφος, περίπου 10 εκ. βάθους, και ξαναβγαίνουν στην επιφάνεια κατά την άνοιξη. Ο δ. είναι ωοτόκος και αποθέτει από 400 έως 1.000 αβγά, σε ομάδες των 20-30, στην κάτω επιφάνεια των φύλλων. Οι προνύμφες έχουν ερυθρωπό χρώμα και μία διπλή σειρά μαύρων στιγμάτων στις πλευρές. Μόλις γεννηθούν τρέφονται με φύλλα και μετά από 2-3 εβδομάδες μεταμορφώνονται σε νύμφες που ζουν λίγα εκατοστά κάτω από το έδαφος. Από το κουκούλι της νύμφης εξέρχονται τα νεαρά άτομα, οι χρυσαλλίδες, ύστερα από μία ή δύο εβδομάδες. Έχει διαπιστωθεί ότι τα έντομα αυτά γεννούν δύο φορές τον χρόνο, αλλά η ωοτοκία τους περιορίζεται σε μία φορά στις ορεινές περιοχές και αυξάνεται σε τρεις σε περιοχές ή σε χρονιές με υψηλή θερμοκρασία και ξηρασία. Στο πρωταρχικό στάδιο, οι ζημιές από την προσβολή του δ. στη γεωργία περιορίζονται με τη φωτιά και με προσθήκη θειώδους άνθρακα στο έδαφος, ενώ για πιο εκτεταμένες ζημιές χρησιμοποιούνται αντιβιοτικά, αρσενικούχες ή φωσφορούχες ουσίες και παράγωγα του χλωρίου.

Ο δορυφόρος (χρυσομήλη η δεκάγραμμη), κολεόπτερο βλαβερό στη γεωργία.

* * *

ο (AM δορυφόρος, -ον)

1. αυτός που κρατά δόρυ

2. το αρσ. ως ουσ. α) σωματοφύλακας

β) ανδριάντας δορυφόρου

νεοελλ.

1. δουλοπρεπής

2. ουράνιο σώμα περιστρεφόμενο γύρω από πλανήτη

3. «τεχνητός δορυφόρος» — συσκευή που εκτοξεύεται από την επιφάνεια τής γης και διαγράφει τροχιά γύρω απ' αυτήν για επιστημονικές παρατηρήσεις

4. μικρό τμήμα τού χρωματοσώματος

5. (για κράτη) δορυφόροι (μεγάλης δύναμης)

αυτά που δεν μπορούν να ασκήσουν ανεξάρτητη οικονομική και εξωτερική πολιτική, αναγκασμένα να ακολουθούν την πολιτική τού ισχυρού συμμάχου τους

μσν.

συνεργάτης

αρχ.

δορυφόρημα.